Παναγία βοήθα ….
Οι ανεκμετάλλευτες δυνατότητες του θρησκευτικού τουρισμού
του Χρήστου Πετρέα
Η 15η Αυγούστου, ημέρα της εορτής της Παναγίας: σχεδόν σε όλη την Ελλάδα εορτάζεται και θρησκευτικά και με πανηγύρια και εκδηλώσεις η επέτειος αυτή. Το «δεκαπενταύγουστο» δεν σηματοδοτεί μόνον την αιχμή της τουριστικής σαιζόν στη χώρα μας, αλλά είναι και μια σημαδιακή ημερομηνία σε σχέση με τις θρησκευτικές παραδόσεις και τελετές στην Ελλάδα.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μέρα αυτή, ή μάλλον οι ημέρες που περιβάλλουν την ημερομηνία της 15ης Αυγούστου είναι και η, σε υπέρτατο βαθμό, έκφραση των διαφόρων δραστηριοτήτων θρησκευτικού, προκυνηματικού, πολιτιστικού τουρισμού σε σχέση με τα θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα.
Από τις περιοχές όπου το προσκύνημα στην Παναγία καλεί πολλούς πιστούς να επισκεφτούν την περιοχή, όπως στην Τήνο στην Μεγαλόχαρη της Τήνου, όπως στην Εκατονταπυλιανή της Πάρου, όπως στην Παναγία Σουμελά, και σχεδόν παντού στην Ελλάδα, στα νησιά και στην ενδοχώρα, υπάρχουν αναθηματικοί ναοί, μοναστήρια και εικόνες της Παναγίας.
Ο τουρισμός που σχετίζεται με τη θρησκεία μπορεί να κατηγοριοποιηθεί στις εξής κατηγορίες:
Ο Προσκυνηματικός τουρισμός αφορά την επίσκεψη σε μέρος στο οποίον ο επισκέπτης πηγαίνει για να προσκυνήσει, να ζητήσει την ευλογία ή να εκδηλώσει την πίστη του. Η επίσκεψη εξαρτάται από την αντίληψη για τον επισκέπτη – πιστό, της θρησκευτικότητας που έχει το συγκεκριμένο μνημείο ή η συγκεκριμένη σχέση με τον αντίστοιχο ¶γιο. Στην κατηγορία αυτή εντάσσεται και το προσκύνημα σε σκηνώματα Αγίων, σε θαυματουργές εικόνες ή σε άλλα αντικείμενα θρησκευτικής πίστης.
Πολιτιστική θρησκευτική επίσκεψη είναι το άλλο αντίβαρο όπου ο επισκέπτης πηγαίνει στον χώρο ή στην περιοχή στο χώρο ενός θρησκευτικού μνημείου για να το δει είτε για λόγους αρχιτεκτονικής για λόγους των διαφόρων τεχνών που περιέχει ο τρόπος με τον οποίο το μνημείο αυτό έχει κατασκευαστεί ή έχει δημιουργηθεί.
Θρησκευτικά επισκέψιμα μνημεία είναι οικοδομήματα, κυρίως εκκλησίες και μοναστήρια, αλλά έχουμε θρησκευτικά μνημεία τα οποία συνδυάζονται με την φύση, όπως θρησκευτικά σπήλαια και ασκηταριά, και ορισμένες ολόκληρες θρησκευτικές περιοχές, όπως είναι η περιοχή του Αγίου Όρους, η περιοχή των Μετεώρων και άλλες.
Μια τρίτη έκφραση τουρισμού σε σχέση με τη θρησκεία είναι η συμμετοχή ή η παρακολούθηση θρησκευτικών εκδηλώσεων, τελετών ή πανηγύρεων, και σχετίζονται είτε με την έκφραση της θρησκευτικής λατρείας όπου κυρίαρχο παράδειγμα και περίοδος είναι η περίοδος του Ορθόδοξου Πάσχα και η συμμετοχή και παρακολούθηση στις θρησκευτικές τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος αλλά και η συμμετοχή σε διάφορες πανηγύρεις που γίνονται με την ευκαιρία του εορτασμού διαφόρων Αγίων σε διάφορες περιοχές.
Βεβαίως δεν είναι πάντα διαφοροποιημένος ή ξεχωριστός ο σκοπός της επίσκεψης και μπορεί να συνδυάζονται δυο ή περισσότερες κατηγορίες σε μια συγκεκριμένη επίσκεψη, δηλαδή να συνδυάζεται η επίσκεψη του προσκυνήματος με μια συγκεκριμένη τελετή, ή με την μια συγκεκριμένη τελετή με την γνωριμία με ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό μνημείο ή περιοχή.
Το πλήθος των θρησκευτικών μνημείων που υπάρχουν στην Ελλάδα σε όλες τις περιοχές επιτρέπει ουσιαστικά να προσθέσει κανείς και μια διάσταση θρησκευτικού τουρισμού σε κάθε παρουσίαση σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές. Διαφέρουν βεβαίως σε βαθμό είτε ιδιαιτερότητας είτε θρησκευτικής σημασίας είτε πολιτιστικής σημασίας, οι διάφορες περιοχές και οι διάφοροι συγκεκριμένοι θρησκευτικοί τόποι και μνημεία.
Αν θεωρήσουμε και τις τρεις κατηγορίες που αναφέραμε παραπάνω, «οι πελάτες – υποψήφιοι τουρίστες» του θρησκευτικού τουρισμού είναι ουσιαστικά όλος ο κόσμος, αλλά βεβαίως δεν σημαίνει ότι όλοι θα έρθουν σε όλες τις περιοχές. Η Ελλάδα έχει παραδείγματα επιτυχούς θρησκευτικής τουριστικής δραστηριότητας σε πολλές περιοχές και σε διάφορες περιόδους του έτους, είτε μικρών συγκεντρώσεων τουριστικών επισκέψεων, είτε πολύ μεγάλων (όπως είναι η περίοδος του Πάσχα, η περίοδος του Δεκαπενταύγουστου).
Στην Ελλάδα δεχόμαστε επισκέπτες θρησκευτικού τουρισμού όλων των κατηγοριών και από το εξωτερικό (και ιδίως από τις ορθόδοξες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης), και υπάρχει και πολύ μεγάλο τμήμα της εσωτερικής αγοράς των Ελλήνων που ταξιδεύουν για λόγους θρησκευτικού τουρισμού.
Το πλεονέκτημα μερικών από τις δραστηριότητες θρησκευτικού τουρισμού, των πανηγύρεων, των θρησκευτικών εορτών, και των προσκηνυμάτων, είναι ότι δεν περιορίζονται από την τουριστική σαιζόν. Αφενός μεν εορτές και πανηγύρια υπάρχουν καθόλη τη διάρκεια του χρόνου, αφετέρου δε τα προσκυνήματα που δεν σχετίζονται με συγκεκριμένες εορτές, επίσης είναι για όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η πολιτιστική θρησκευτική έκφραση μπορεί να ασκείται όλες τις εποχές, εντός και εκτός, τουριστικής περιόδου.
Σε ορισμένες περιπτώσεις που τα θρησκευτικά (ας μου επιτραπεί να χρησιμοποιήσω τη λέξη) «αξιοθέατα», είναι σε θρησκευτική λειτουργία, όπως είναι εκκλησίες και μοναστήρια, η επίσκεψη πρέπει να συνδυάζεται και να οργανώνεται έτσι ώστε να μην δυσχεραίνει τη θρησκευτική λειτουργία. Επισημαίνουμε ότι σε άλλες χώρες είναι αποδεκτή η οργάνωση της επίσκεψης μέσα στα πλαίσια της θρησκευτικής λειτουργίας και το ίδιο μπορούμε και πρέπει να κάνουμε και εμείς, με την προϋπόθεση να έχουμε σαφώς παράσχει την ανάλογη πληροφόρηση στους εν δυνάμει επισκέπτες.
Η ανάδειξη όλων των μορφών όλων των εκφράσεων του θρησκευτικού τουρισμού συνυπάρχει και προϋποθέτει σαφώς και την συνεργασία αλλά και τη συμπαράσταση της Εκκλησίας γιατί, εκτός από λίγες περιπτώσεις, τα θρησκευτικά «αξιοθέατα» οι θρησκευτικοί «πόλοι έλξης» είναι θρησκευτικά ενεργά λειτουργικά.
Η ηγεσία του Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης, και άλλων συναρμοδίων υπουργείων, αλλά επίσης και η ίδια η Εκκλησία έχουν υπόψη τους τη σημασία του θρησκευτικού τουρισμού και έχουν συνειδητοποιήσει (όπως αποδεικνύεται και από πρόσφατες ενέργειες), ότι χρειάζεται και σε αυτόν τον κλάδο και σε αυτή τη μορφή τουρισμού μια ιδιαίτερη αντιμετώπιση.
Όπως και οι άλλες ειδικές μορφές τουρισμού, και ο θρησκευτικός τουρισμός χρειάζεται τη δική του «στρατηγική» με τη συνεργασία όλων των εμπλεκομένων. Το 1996 ή 1997 (αν θυμάμαι καλά), η Περιφέρεια Θεσσαλίας, με επίκεντρο την περιοχή των Μετεώρων, με την συνεργασία και συμμετοχή της Εκκλησίας, είχε κάνει μία πολύ εντυπωσιακή παρουσία στην τουριστική έκθεση της Μόσχας. Πρόσφατα ο Υπουργός Τουριστικής Ανάπτυξης συναντήθηκε με τον Πατριάρχη και ανακοίνωσε νέες δράσεις. Πριν μερικά χρόνια, επίσης η Εκκλησία της Ελλάδας δραστηριοποιήθηκε, με την δημιουργία Συνοδικού Γραφείου Θρησκευτικού – Προσκυνηματικού Τουρισμού, και οργάνωσε και εκδηλώσεις.
Στην γειτονική μας Βουλγαρία, το πιο επισκέψιμο μνημείο της χώρας είναι το Μοναστήρι της RILA, ενώ και άλλες περιοχές αντλούν επισκεψιμότητα από θρησκευτικά μνημεία. Η βορειοανατολική Ρουμανία, δέχεται χιλιάδες επισκέπτες που περιηγούνται τα ξακουστά μοναστήρια και εκκλησίες της Bucovina και του Maramures.
Στις χώρες της Ευρώπης, η επισκεψιμότητα σε ορισμένες περιοχές με θρησκευτικούς – προσκυνηματικούς πόλους έλξης της Καθολικής Εκκλησίας, ανέρχεται σε πολλά εκατομμύρια επισκεπτών. Επίσης, διεθνώς, λειτουργούν πολλά πρακτορεία / ταξιδιωτικά γραφεία, ειδικευμένα σε «θρησκευτικά ταξίδια», ακόμη και θρησκευτικές κρουαζιέρες.
Μερικά από τα Ελληνικά θρησκευτικά μνημεία – θρησκευτικά αξιοθέατα, είναι θρησκευτικοί πόλοι έλξης, εμβέλειας και πέραν της Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Πάτμος με το Σπήλαιο της Αποκάλυψης, ενώ με την ανάδειξη του Έτους του Αποστόλου Παύλου, πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, δέχονται αρκετές χιλιάδες επισκεπτών που δεν είναι ορθόδοξοι χριστιανοί.
Όμως είναι σημαντικό να αναδειχθούν τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά των «θρησκευτικών αξιοθέατων» – δεδομένου ότι έχουμε δώσει έμφαση στην πολιτιστική ταυτότητα της Ελλάδας. Η ανάδειξη αυτή, που ούτε μειώνει ούτε αντιτίθεται στα θρησκευτικά χαρακτηριστικά, πρέπει να γίνει με τρόπο που να αποτελεί μέρος της πολιτιστικής ελκυστικότητας του μνημείου (τα ξυλόγλυπτα ή ζωγραφισμένα τέμπλα, χαρακτηριστικές αγιογραφήσεις, ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, κ.α.), όπως και η τυχόν «θαυματουργή ιστορία» που έχουν ορισμένα μνημεία, όλα αυτά στο πλαίσιο της διατήρησης και της υποστήριξης της ιερότητας των μνημείων, και με σεβασμό στη θρησκευτική λειτουργία τους. Αναλογιστήκαμε μήπως, πόσοι επισκέπτες της Αθήνας κατευθύνονται συνειδητά να επισκεφθούν τα χαρακτηριστικά εκκλησάκια του Εμπορικού Τριγώνου (π.χ. Καπνικαρέα του 11ου αιω, Αγία Δύναμη του 18ου), ή την Μονή Καισαριανής (που με τον περιβάλλοντα χώρο έχει ανακηρυχθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ένας από τους 58 “Ιστορικούς Κήπους της Ευρώπης”).
Συνοπτικά, τα «αξιοθέατα» του θρησκευτικού τουρισμού έχουν χαρακτηριστικά πλεονεκτήματα, που σαφώς δικαιολογούν την ιδιαίτερη υποστήριξη και προβολή τους, όπως:
- Οι επισκέψεις γίνονται σε όλη τη διάρκεια του έτους (12-μηνος τουρισμός)
- Τα επισκέψιμα «θρησκευτικά αξιοθέατα» διαχέονται σε όλες τις περιοχές της χώρας
- Τα χαρακτηριστικά της «πολιτιστικής θρησκευτικής» επίσκεψης, αποτελούν μέρος και της Ελληνικής ιστορίας, κληρονομιάς και παραδόσεων
- Υπάρχουν αξιόλογα μουσεία (όπως το Βυζαντινό στην Αθήνα και Θεσσαλονίκη) που δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από άλλα του εξωτερικού
- Η επίσκεψη στα «θρησκευτικά αξιοθέατα» μπορεί να συνδυαστεί και με άλλες τουριστικές δραστηριότητες για να δημιουργήσει και να αυξήσει τις τοπικές διανυκτερεύσεις
- Ο θρησκευτικός τουρισμός προσφέρεται για τη μορφή των short break holidays
- Οι τοπικές κοινωνίες με ευχαρίστηση υποδέχονται επισκέπτες σε τέτοια μνημεία
- Μπορούμε να αξιοποιήσουμε τους «θρησκευτικούς πόλους έλξης» διεθνούς εμβέλειας είτε από θρησκευτικής είτε πολιτιστικής σημαντικότητας (όπως Μετέωρα, Πάτμος, κ.α.)
- Υπάρχουν μεμονωμένες, αλλά αξιόλογες προσπάθειες ανάδειξης θρησκευτικού τουρισμού από την Τοπική Αυτοδιοίκηση ΑΆ και ΒΆ βαθμού και μπορούν αν υποστηριχθούν
Με το δεδομένο ότι η φετινή τουριστική χρονιά έχει μειωμένη ζήτηση και έσοδα, ίσως πρέπει να δούμε με την αντίστοιχη ιδιαιτερότητα και ενέργειες για την ανάδειξη του θρησκευτικού τουρισμού.
Τα θρησκευτικά μνημεία είναι εκεί και περιμένουν…
Ο Χρήστος Πετρέας είναι συνεργάτης Σύνταξης – Special Features Editor του Travel Daily News Media Network. Ως επιστημονικός / επιχειρησιακός / τουριστικός / στρατηγικός / εκπαιδευτικός / σύμβουλος σε υπουργεία, φορείς δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και επιχειρήσεις, επαγγελματικά ασχολείται με θέματα στρατηγικής επιχειρηματικής, τουριστικής και περιφερειακής ανάπτυξης και μάρκετινγκ προορισμών καθώς και ειδικών – εναλλακτικών μορφών, με υπέρ 25ετή εμπειρία στην Ελλάδα και σε ξένες χώρες (Βαλκάνια, Ευρώπη, ΗΠΑ, Αφρική, Μεσόγειο). Έχει σπουδάσει στις ΗΠΑ και έχει εκτεταμένο επιστημονικό, συγγραφικό και αρθρογραφικό έργο, από το 1988 (>200 συγγραφές – εργασίες – δημοσιεύσεις), στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα.
