ΕυθέωςΓΑΥΔΟΣ: Φύλακας Ελλάδας & Ευρώπης

Καθώς αφήνουμε πίσω μας τις
κορυφογραμμές της Νότιας Κρήτης, μας πλημμυρίζει
ένα αίσθημα ελευθερίας και απεξάρτησης από τις
συμβατότητες. Η Γαύδος, στην αγκαλιά του Λιβυκού
Πελάγους, ένα πανέμορφο μικρονήσι, γνήσιο σε όλα
του: φύση, δάση, θάλασσα, φιλοξενία.

Προϊστορία – Ιστορία

Το νησί είναι γνωστό από τα προϊστορικά
χρόνια, αφού αναφέρεται στην Οδύσσεια.
Μυθολογείται ότι τα άγρια κύματα της θάλασσας
έφεραν τον Οδυσσέα στο νησί της θεάς-νύμφης
Καλυψώς, που δεν είναι άλλο από τη σημερινή Γαύδο,
και που τον κράτησε πολλά χρόνια εκεί. Σε αυτό το
σημείο πρέπει να αναφερθεί ότι ως προς τη νήσο
Ωγυγία, το νησί της Καλυψώς, υπάρχει διαμάχη
μεταξύ των Γαυδιωτών και των κατοίκων της νήσου
Μελιταία, κοντά στη Μάλτα.

Το νησί κατοικείται στους νεολιθικούς
αλλά και στους ιστορικούς χρόνους: υπολείμματα
μινωικού πολιτισμού, αλλά κατοπινών ιστορικών
περιόδων (ελληνιστικής, ρωμαϊκής, βυζαντινής)
έχουν βρεθεί στο νησί, ενώ ανασκαφές διεξάγονται
εντατικά καθόλη τη διάρκεια των καλοκαιρινών
μηνών, με πλούσια μάλιστα ευρήματα.

Ονομασία

Κατά την πορεία του στους αιώνες το νησί
άλλαξε πολλά ονόματα. Ονομάσθηκε Ωγυγία επί
Ομήρου, ενώ μετονομάστηκε σε Κλαύδη επί
Αποστόλου Παύλου. Το νησί έλαβε αυτό το όνομα για
να τιμηθεί ο αρμοστής που διοικούσε το νησί,
Μάρκος Ορβύλιος Κλαύδος. Με αυτό το όνομα την
αναφέρει ο απόστολος Παύλος (το 64 μ.Χ.) στις
περιπέτειές του, πηγαίνοντας στη Ρώμη για να
δικαστεί. Αξίζει να αναφερθεί ότι και σήμερα σε
μερικούς στρατιωτικούς και ναυτικούς χάρτες
σημειώνεται ως Νήσος Γαύδος ή Κλαύδη.

Τα πρώτα έτη του Χριστιανισμού είναι
γνωστή ως “Κλαύδος εν η πόλις Κλαύδη” (Πράξεις
Αποστόλων, 27, 17, Πτολεμ. Γ. ιζ, 11 και Ιεροκλ.
“Συνέκδ.”). Μόνο ο Πλίνιος (IV, 20.61) την αναφέρει με
το σημερινό όνομα (Gaudus), ενώ ο Στράβων (Didot 37, 23.230.32
248, 51) αναφέρει μεν την ονομασία Γαύδος, όχι όμως
για το κρητικό νησί, αλλά για τη Μελιταία (κοντά
στη Μάλτα) που επίσης ονομάζεται Γκότζο.
Σημειώνεται επίσης ότι η Γαύδος κατά την
αρχαιότητα ονομαζόταν Καύδος ή Γαύλος.

Στη Βυζαντινή περίοδο που Αυτοκράτορας
ήταν ο Λέων ο Σοφός (886-912 μ.Χ.) την ονόμασε με το
σημερινό της όνομα. Το 1539 η Γαύδος, γνωστή ως
Γκότζο ή Ζούρος, χρησιμοποιήθηκε από τον
διαβόητο πειρατή Μπαρμπαρόσα ως ορμητήριο. Επί
Τουρκοκρατίας (1665-1895) λεγόταν Γότζο ή Γκότζο.
Σχετικά με την ταυτοποίηση των ονομάτων
αναφέρουμε ότι ο ποιητής και λόγιος Καλλίνικος
από την Κυρρήνη που έζησε τον 3ο αι. π.Χ. (310-240 π.Χ.),
ο οποίος είχε ασχοληθεί ειδικά με τη μετονομασία
των τόπων, διευκρινίζει το γεγονός ότι η αρχαία
Ωγυγία είναι η μετέπειτα Κλαύδη.

Προοπτικές

Σύμφωνα με τον πρόεδρο της Κοινότητας
Γαύδου, κ. Θεόφιλο Τσιριντάνη, το νησί έχει
προταθεί στο πρόγραμμα “Natura 2000” ως ένας χώρος
μοναδικού φυσικού κάλλους. Η Κοινότητα Γαύδου
εκπονεί χωροταξική μελέτη (σε συνεργασία με την
περιφέρεια Κρήτης) στην οποία θα καθοριστούν με
ακρίβεια οι μορφές ιδιοκτησίας και ο τρόπος
χρήσης γης. Το δίμηνο Ιουλίου-Αυγούστου
σημειώνεται εκρηκτική αύξηση του τουριστικού
ρεύματος προς τη Γαύδο. Αυτό βέβαια έχει ως
συνέπεια να σημειώνεται μια επιβάρυνση στο
περιβάλλον, αφού δεν υπάρχουν ακόμη πολλά
τουριστικά καταλύματα και έτσι πολλοί
καταφεύγουν στη λύση της ελεύθερης κατασκήνωσης
(κάμπινγκ). Όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο πρόεδρος
της Κοινότητας, πρέπει να υπάρξει μια
ομαλοποίηση αυτής της κατάστασης, διότι το νησί
έχει περιορισμένες δυνατότητες στη φιλοξενία
τουριστών. Βέβαια ενοικιαζόμενα δωμάτια
χτίζονται συνεχώς, όμως πρέπει να γίνει μια πιο
ομαλή κατανομή του τουριστικού ρεύματος καθόλη
την τουριστική περίοδο (από Μάιο) και όχι να
υπάρχει η εκρηκτική προσέλευση τουριστών μόνο
κατά το δίμηνο Ιουλίου-Αυγούστου. Επίσης, σύμφωνα
με τον πρόεδρο της Κοινότητας, η ανάπτυξη πρέπει
να είναι απολύτως ισόρροπη και εναρμονισμένη με
το μοναδικό φυσικό περιβάλλον του νησιού.

Την προηγούμενη χρονιά είδαν το φως της
δημοσιότητας πληροφορίες ότι η Γαυδοπούλα, ίσως
και μια μεριά της Γαύδου, ενδεχόταν να
μετατραπούν σε μεγάλο σταθμό μεταφόρτωσης
εμπορευματοκιβωτίων (κοντέηνερς). Η αντίδραση
των περιβαλλοντικών οργανώσεων, αλλά και απλών
πολιτών της Γαύδου, της Κρήτης, αλλά και όλης της
Ελλάδας, απέτρεψαν – τουλάχιστον επί του παρόντος
– την εξέλιξη αυτή, η οποία θα είχε επιφέρει
καταστρεπτικές και ανεπανόρθωτες ζημιές στο
μοναδικό φυσικό περιβάλλον της περιοχής, στην
εσχατιά της Ελλάδας και της Ευρώπης.

¶κρως ενδιαφέρουσα είναι όμως και η
άποψη του προέδρου της Γαύδου σχετικά με την
παράλογη διεκδίκηση της Γαύδου εκ μέρους της
Τουρκίας. Όπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο κ.
Τσιριντάνης: “Η Τουρκία μάς έχει συνηθίσει σε
τέτοιες ανιστόρητες προκλήσεις. Αυτά είναι
…κουζουλάδες (ανοησίες). Εξάλλου, η Γαύδος
βρίσκεται στον κόρφο της Κρήτης, η οποία είναι το
βαρύ πυροβολικό και είναι πάντα έτοιμη!”.

Ο Φάρος της Γαύδου

Πριν ο δρόμος μάς φέρει στον συνοικισμό
¶μπελος, αριστερά σε ένα ύψωμα, το 1880 η γαλλική
εταιρεία των Οθωμανικών Φάρων, σε υψόμετρο 360 μ.
κατασκεύασε έναν περιστρεφόμενο φάρο, για
διευκόλυνση των διερχόμενων πλοίων μεταξύ
Κρήτης και Γαύδου. Είναι ισχυρός φάρος λευκών
αναλαμπών ανά κάθε λεπτό, οι οποίες με αίθριο μεν
καιρό φαίνονταν από 42 μίλια, αλλά υπό την
παραμικρή ατμοσφαιρική διατάραξη τα σύννεφα που
επικάθονταν στην κορυφή απέκρυπταν τελείως τον
φάρο.

Ο φάρος λειτουργούσε με πετρέλαιο και
φυτίλι, ενώ σε ορατότητα και κατασκευή ήταν ο
δεύτερος μετά από αυτόν της Γης του Πυρός.
Απασχολούσε γύρω στα 10 άτομα, επιστάτες και
φαροφύλακες. Είχαν κατασκευάσει πολλά σπίτια
γύρω από τον φάρο που τα χρησιμοποιούσαν σαν
αποθήκες των καυσίμων, για τον εκάστοτε επιστάτη
και τους φαροφύλακες. Κατά τη γερμανική επίθεση
τον Μάιο του 1942 στο νησί, τον βομβάρδισαν και
καταστράφηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του.
Σπίτια και φάρος από τα βομβαρδισμένα καύσιμα
ανατινάχθηκαν στον αέρα. Ο φάρος αυτός πρόκειται
να αναστηλωθεί με κονδύλια της Ευρωπαϊκής
Ένωσης.

Προς αντικατάσταση αυτού
κατασκευάσθηκε αυτού κατασκευάσθηκε αργότερα
άλλος φάρος στο ΝΑ ακρωτήρι της Γαύδου με
αυτόματο σπινθήρα πάνω στο ακρωτήριο Τρυπητή, το
νοτιότερο σημείο της Ευρώπης. Το 1989-1990
κατασκευάστηκε σ’ αυτό το σημείο της Τρυπητής
άλλος φάρος που λειτουργεί με φωτοβολταϊκά
στοιχεία.

Σπήλαιο του Σαρακηνού

Νοτιοδυτικά και σχεδόν στην άκρη του
νησιού, λίγα μέτρα από τη θάλασσα βρίσκεται ένα
σπήλαιο. Πάνω από το σπήλαιο είναι απότομος
γκρεμός, χωρίς καμία πρόσβαση. Επί της εποχής των
επιδρομών των Σαρακηνών, οι νησιώτες, γέροι και
γυναικόπαιδα, για να αποφύγουν την αιχμαλωσία
και την ατίμωση, σκάλισαν στην πέτρα σκαλοπάτια
και κατέβαιναν για να κρύβονται σ’ αυτό το
απόκρυφο σπήλαιο. Μόνο από τη θάλασσα υπήρχε
είσοδος και έξοδος, αλλά έπρεπε να ξέρουν από πού.

Όμως οι προδότες πάντοτε υπήρχαν.
Κάποιος χωριανός πρόδωσε στους επιδρομείς τη
θαλάσσια διάβαση. Δεν μπόρεσαν όμως να τους
πιάσουν. ¶ναψαν φωτιά κοντά στο στόμιο της
σπηλιάς και λόγω του καπνού και της φωτιάς
πέθαναν όλοι. Ακόμη και σήμερα φαίνεται η καπνιά
στα τοιχώματα του σπηλαίου και τα οστά των
ανθρώπων. Από αυτό το γεγονός ονομάστηκε “Το
Σπήλαιο του Σαρακηνού”.

Μια μελανή σελίδα

Η Γαύδος χρησιμοποιήθηκε ως τόπος
εξορίας τη δεκαετία του 1930. Μεταξύ των εξόριστων
ήταν άνθρωποι κάθε τάξης και επαγγέλματος:
δημοσιογράφοι, εργάτες, γιατροί, δάσκαλοι,
ελαιοχρωματιστές κ.ά.

Χλωρίδα και πανίδα

Στη Γαύδο υπάρχουν πολλά άγρια δέντρα,
κέδροι, πεύκα και θάμνοι, ελάχιστα όμως είναι τα
καρποφόρα δέντρα. Όλες σχεδόν οι λαγκαδιές και οι
πλαγιές είναι κατάφυτες από τα δέντρα αυτά. Στο
Σαρακήνικο, στην περιοχή ¶η Γιάννη Λαυρακά,
υπάρχουν απέραντες εκτάσεις κατάφυτες από κέδρα
αιωνόβια και πανύψηλα δέντρα.

Στο νησί υπάρχουν επίσης κάθε είδους
πτηνά και ζώα. Τρυγόνια, ορτύκια, μπεκάτσες,
γεράκια και άλλα αρπακτικά, πέρδικες και λαγοί.
Υπάρχει όμως και κτηνοτροφία, κυρίως
γιδοπρόβατα. Σχετικά με τα πουλιά, αξίζει να
αναφερθεί ότι τα περισσότερα από αυτά είναι
γνωστά μόνο με τη γαυδιώτικη ονομασία τους (π.χ.
ζουζούρες, λούπηδες, ζωναράδες, καλιαγκάδες κ.ά.).

Θρησκευτική παράδοση

Η Γαύδος έχει πλούσια θρησκευτική
παράδοση. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι
το 900-1.000 μ.Χ. υπήρχε έδρα Επισκοπής στο νησί,
ερείπια της οποίας υπάρχουν σήμερα στην περιοχή
του ¶η-Γιάννη.

Η θέση του νησιού είναι τέτοια μέσα στο
Λιβυκό Πέλαγος, ώστε να βρίσκουν σωτηρία πολλοί
ναυαγοί. Ένας από τους πιο επιφανείς ναυαγούς
είναι – σύμφωνα με την τοπική παράδοση – ο
Απόστολος Παύλος, τον οποίον οδηγούσαν το 64 μ.Χ.
από την Ιουδαία στη Ρώμη για να τον δικάσουν.
¶λλοι επιφανείς ναυαγοί της Γαύδου ήταν οι 99
¶γιοι Πατέρες, των οποίων η περιπέτεια έγινε
αιτία να κάνει το πρώτο θαύμα του ο ¶γιος Ιωάννης
ο Ερημίτης, όπως αναφέρουν οι βιογράφοι του. Οι 99
¶γιοι Πατέρες παρέμειναν στο νησί για
εικοσιτέσσερις ολόκληρες μέρες.

Η παράδοση λέει ότι από τη Γαύδο πέρασε
και ο ¶γιος Ιωάννης ο Θεολόγος, στο όνομα του
οποίου κτίστηκε στον ομώνυμο όρμο μια εκκλησία,
το 900 μ.Χ., που όμως καταστράφηκε και στη θέση της
χτίστηκε το 1968 καινούρια.

Η Γαύδος, παρά το γεγονός ότι είναι πολύ
μικρό νησί με λίγους κατοίκους, έχει 17 εκκλησίες.
Κάθε χωριό, κάθε οικισμός γιορτάζει και τον άγιό
του στις γιορτές αυτές πηγαίνουν οι Γαυδιώτες
από όλα τα μέρη του νησιού, ενώ πολλές φορές
έρχονται και από την απέναντι Κρήτη. Με
μεγαλοπρέπεια γιορτάζονται οι μεγάλες γιορτές
του Πάσχα και προπαντός της Μεγάλης Παρασκευής.
Από το πρωί συγκεντρώνονται όλες οι
εναπομείνασες γυναίκες, μικρές και μεγάλες και
αρχίζουν το στόλισμα του Επιταφίου. Το βράδυ
πάλι, οι ίδιες γυναίκες με την αγάπη και τον
σεβασμό που τις διακρίνει και τα λίγα γράμματα
που έχουν μάθει, αρχίζουν να ψέλνουν τα εγκώμια.
Μεγαλύτερη εορταστική εκδήλωση γίνεται όμως το
Πάσχα και ειδικότερα στον Εσπερινό της Αγάπης, τη
Διπλανάσταση, όπως τη λένε. Μετά τον Εσπερινό
όλοι μαζί κατευθύνονται σε ένα μαγαζί για να
διασκεδάσουν όλοι μαζί με γλέντι και φαγοπότι
μέχρι τα ξημερώματα της Δευτέρας.

Ο παπα-ήρωας της Γαύδου

Ψυχή του νησιού είναι ο ιερέας π.
Εμμανουήλ Μπικογιαννάκης. Μπροστά σε όλα, δίπλα
στον καθένα, ένας άνθρωπος που μοιάζει να βγήκε
κυριολεκτικά από μυθιστόρημα. Κάθε Κυριακή και
γιορτή στην εκκλησία για τις λειτουργίες, έχει ως
ψάλτρια την πρεσβυτέρα, αφού δεν υπάρχει άλλος
ψάλτης στο νησί. Τα ηλιοκαμένα πρόσωπα των
Γαυδιωτών αναγαλλιάζουν στην κυριακάτικη θεία
λειτουργία. Τις πιο πολλές φορές είναι πολύ λίγοι
οι εκκλησιαζόμενοι.

Ο ιερέας κάθε μέρα συμπαραστέκεται σε
όποιον τον έχει ανάγκη. Και είναι πολλοί οι
χρήζοντες βοηθείας.

Η προσφορά του ήρωα αυτού παπά φαίνεται
και από το γεγονός ότι στο χωριό Βατσιανά έχει
φτιάξει ο ίδιος ένα πολύ όμορφο λαογραφικό
Μουσείο, το οποίο περιέχει αντικείμενα από τη ζωή
της Γαύδου: παλιές κασέλες, καναπέδες, λυχνάρια,
γεωργικά εργαλεία από τις ασχολίες των κατοίκων,
μας μεταφέρουν σε μια άλλη εποχή, τόσο μακρινή,
αλλά και τόσο κοντινή, αφού πολλά από αυτά τα
αντικείμενα λαϊκής τέχνης χρησιμοποιούνται
ακόμη από τους κατοίκους του νησιού.

Η σημερινή ζωή στο νησί

Σήμερα υπάρχουν περίπου 50 κάτοικοι που
ζουν μόνιμα στο νησί. Πολλοί λίγοι νέοι υπάρχουν
στο νησί. Όπως γίνεται συνήθως, οι νέοι άνθρωποι
αναζητούν καλύτερη τύχη στα μεγάλα αστικά
κέντρα, της Κρήτης σε αυτή την περίπτωση. Το
ευτύχημα βέβαια είναι ότι τη φετινή χρονιά
ξανάνοιξε το νηπιαγωγείο του νησιού μετά από
πολλά χρόνια, γεγονός που σημαίνει ότι του χρόνου
θα ανοίξει και το Δημοτικό Σχολείο και γενικά ότι
το νησί αποκτά ξανά ζωή και νέο αίμα!

Οι κάτοικοι του νησιού ασχολούνται
κυρίως με την κτηνοτροφία και την αλιεία, ενώ
καλλιεργούν και τα χωράφια τους (κυρίως σιτάρι,
κριθάρι, φακές και φασόλια). Ένα μεγάλο έσοδο,
ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, προέρχεται από
τον τουρισμό, εγχώριο και ξένο.

Στο νησί υπάρχουν τηλέφωνα, οδικό δίκτυο
(μεγάλο μέρος του οποίου είναι ασφαλτοστρωμένο),
καθώς και φωτοβολταϊκός σταθμός της ΔΕΗ. Στη
Γαύδο, υπάρχουν επίσης πολλές ταβέρνες και
ενοικιαζόμενα δωμάτια (σε κάθε παραλία),
Κοινότητα, Αστυνομία και Ιατρείο (κατά καιρούς). Η
κατά καιρούς έλλειψη γιατρού είναι ένα από τα
βασικότερα προβλήματα του νησιού, ιδιαίτερα να
ληφθεί υπόψη ότι η πλειοψηφία των κατοίκων είναι
υπερήλικες. Με αγωνία οι κάτοικοι του νησιού, και
κυρίως ο πρόεδρος και ο ιερέας, διατυπώνουν την
παράκληση να “μην τους ξεχνάμε, γιατί αυτοί
είναι οι πραγματικοί ακρίτες”. Σχετικά με το
τελευταίο αξίζει να αναφερθεί και το γεγονός ότι
σε ερώτηση που υποβάλαμε στον πρόεδρο και τον
ιερέα της Γαύδου σχετικά με το αίσθημα μοναξιάς
που ίσως να νιώθουν, αυτοί μας απάντησαν: “Και
ένας άνθρωπος να μείνει στη Γαύδο, δεν θα
εγκαταλείψει το νησί!”.

Η Ελλάδα είναι γι’ αυτούς τους
ανθρώπους κάτι πολύ ανώτερο από τις εφήμερες
απολαύσεις και τα αγαθά του τεχνικού πολιτισμού.
Αυτό είναι και το μεγαλύτερο δίδαγμα που μας
δίνουν οι ακρίτες αυτοί, στην άκρη της Ελλάδας
και της Ευρώπης!

Χρήσιμα τηλέφωνα

• Κωδικός Τηλεφώνου: 0823
• Αστυνομία: 41 019
• Κοινότητα – Ιατρείο: 41 101 (πρόεδρος Κοινότητας:
  Τσιριντάνης Θεόφιλος)
• Λιμενικός Σταθμός Χώρας Σφακίων: 0825 – 91 292

Συγκοινωνία

• ¶γονη ταχυδρομική γραμμή από την Παλαιόχωρα 2
  φορές την εβδομάδα, όλο το έτος.
• Τουριστική (κατά τη διάρκεια της τουριστικής
  περιόδου) που εκτελείται σχεδόν καθημερινά, είτε
  από τη Χώρα Σφακίων, είτε από την Παλαιόχωρα.