Γιατί δεν είναι «ευκαιρία η αξιοποίηση της αγοράς γκολφ»
της Ελένης Καπετανάκη-Μπριασούλη
Δημοσιεύματα και δηλώσεις εμφανίζονται με αυξημένη πυκνότητα και συχνότητα ξανά που προσπαθούν να πείσουν ότι δεν πρέπει να χαθεί «η ευκαιρία να αξιοποιηθεί η αγορά γκολφ». Στο παρακάτω σημείωμα που υποστηρίζει το αντίθετο σχολιάζονται επιλεγμένα ζητήματα στη βάση της εκτενούς επιστημονικής βιβλιογραφίας καθώς και άρθρων στον διεθνή και Ελληνικό τύπο για το θέμα των γηπέδων και θερέτρων γκολφ.
Οι ευκαιρίες είναι συνάρτηση των καιρών … και οι καιροί είναι χαλεποί όπως φανερώνει η λιτανεία των κρίσεων: οικονομική, ενεργειακή, περιβαλλοντική (κλιματική αλλαγή, μείωση βιοποικιλότητας, ερημοποίηση, μείωση στιβάδας όζοντος, κ.ά.), πληθυσμιακή (γήρανση, μετανάστευση, κ.ά), επισιτιστική, στεγαστική/οικιστική. Όλες αυτές οι κρίσεις μεταφράζονται, μεταξύ άλλων, σε μειωμένο εισόδημα και μειωμένες ευκαιρίες απασχόλησης για περισσότερους ανθρώπους, αυξημένη ανεργία, αυξημένο κόστος ζωής και μετακινήσεων, μειωμένο πληθυσμό ιδίως νεαρών ηλικιών, μειωμένες τουριστικές και άλλες μετακινήσεις, μεταβολές σε πρότυπα ζωής. Με άλλα λόγια, όλες οι παράμετροι που επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση και κίνηση βρίσκονται σε «κρίση» καθιστώντας τις μελλοντικές προβλέψεις αβέβαιες και τις ευκαιρίες συζητήσιμες στην καλύτερη περίπτωση. Τα 50 εκατομμύρια γκόλφερ που συχνά αναφέρονται είναι ένας αριθμός που δεν είναι γνωστό πως υπολογίσθηκε, πως εξακριβώνεται, και για πόσο θα ισχύει (οι γκόλφερ δεν είναι παντοτινοί …). Ακόμα και καταγεγραμμένοι να είναι δεν σημαίνει ότι παίζουν γκολφ με την ίδια συχνότητα (όπως δεν ψηφίζουν πάντα όλοι οι εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι …). Αν σ’ αυτά προστεθούν οι πυκνές μαρτυρίες κατοίκων της Ισπανίας και Πορτογαλίας για άδεια γήπεδα γκολφ και αραιή χρήση γίνεται περισσότερο κατανοητό το μεταβλητό και φευγαλέο των «ευκαιριών».
Πιο σημαντικές είναι ίσως οι προβλέψεις των αναλυτών του τουρισμού για μεγάλες γεωγραφικές ανακατατάξεις της ελκυστικότητας των δημοφιλών προορισμών που θα προκαλέσει η επελαύνουσα κλιματική μεταβολή. Η νότια Μεσογειακή ζώνη, και ιδιαίτερα η Κρήτη, θα χάσει αρκετούς τουρίστες λόγω αύξησης της θερμοκρασίας και επιμήκυνσης της θερμής και ξηρής περιόδου. Παράλληλα, οι βελτιωμένες κλιματικές συνθήκες στον Βορρά (Βαλκανικές χώρες και βορειότερα) προσφέρουν ήδη ευκαιρίες για την ανάπτυξη θερέτρων γκολφ και της παραθεριστικής κατοικίας γενικότερα.
Αυτοί οι καιροί υποδεικνύουν άλλο μοντέλο ανάπτυξης γιατί οι φυσικοί πόροι είναι πεπερασμένοι και οι προτεραιότητες έχουν αλλάξει. Το άλλο μοντέλο έχει άξονα την αυτάρκεια και την εξασφάλιση της μακροχρόνιας συντήρησης των κοινωνικο-περιβαλλοντικών συστημάτων από το τοπικό μέχρι το παγκόσμιο επίπεδο. Προτεραιότητα έχουν πλέον η εξασφάλιση (και η ασφάλεια) τροφής, η μείωση της ζήτησης και η εξοικονόμηση των πόρων, ο σεβασμός στα όρια που θέτει το κάθε τοπικό και περιφερειακό περιβάλλον, η θωράκιση έναντι φυσικών, και τεχνολογικών κινδύνων καθώς και του ανταγωνισμού, η ισόρροπη και δίκαιη κατανομή του οφέλους και του κόστους της ανάπτυξης. Μέσα στα πλαίσια αυτά, το «νέο» μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης δεν μπορεί παρά να είναι αυτό για το οποίο είναι, ή καλύτερα πάντα ήταν, πλασμένη η Ελλάδα τουλάχιστον – ένα μοντέλο μέτρου και κλίμακας.
Τα θέρετρα και γήπεδα γκολφ ΔΕΝ είναι «νέα τουριστικά προϊόντα». Πρώτον, γιατί υπάρχουν πάμπολλα κυρίως σε Πορτογαλία, Ισπανία, αλλά και στον ευρύτερο Μεσογειακό Νότο και στην υπόλοιπη Ευρώπη ήδη από τη δεκαετία του 1960. Δεύτερον, το «νέο» είναι σχετικό. «Νέα προϊόντα» δεν είναι αυτά που εμφανίζονται (εισάγονται δηλαδή) για πρώτη φορά σε μια χώρα, αλλά αυτά που δεν τα παράγει/προσφέρει καμιά άλλη. Έτσι όποια χώρα τα παράγει μπαίνει στην αγορά με προϊόν χωρίς ανταγωνιστές, μοναδικό, σπάνιο, άρα «ακριβό». Και η Ελλάδα δεν έχει ακόμα σκεφτεί όλες τις ευκαιρίες και δυνατότητες που έχει για να αναπτύξει αυθεντικά νέα τουριστικά προϊόντα που έχουν μεγάλη ζήτηση. Φαίνεται δε να αγνοεί ότι όταν μια αγορά είναι κορεσμένη, όπως αυτή του γκολφ, το προϊόν πουλιέται φτηνά …
Το γκολφ σαν ‘εξάρτημα’ τουριστικής ανάπτυξης είναι ‘παλιά τεχνολογία’ που σταδιακά αποσύρεται γιατί το γκολφ σαν παιχνίδι δεν είναι μόδα πια. Οι επιστημονικές μελέτες τονίζουν τη διαφορά μεταξύ των δύο όψεων ενός σπορ: (α) είτε θεωρείται παιχνίδι και αφορά στους μεγάλους αριθμούς τουριστών που το θεωρούν συμπληρωματικό στοιχείο ελκυστικότητας ενός προορισμού (β) είτε θεωρείται άθλημα, αφορά σε μικρότερους αριθμούς συγκεκριμένων αθλητών και θεατών και αποτελεί κύριο λόγο επίσκεψης ενός προορισμού.
Το γκολφ, όπως όλα τα παιχνίδια, έκανε τον κύκλο του και φθίνει. Και είτε μεταλλάσσεται είτε αντικαθίσταται από άλλα παιχνίδια ή δραστηριότητες αναψυχής. Στη Β. Αμερική, που φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό γκόλφερ, η μειωμένη δημοτικότητα του οφείλεται κυρίως σε έλλειψη χρόνου (ένα πλήρες παιχνίδι γκολφ απαιτεί τέσσερις ώρες ενασχόλησης) και χρήματος (μείωση εισοδημάτων και ατόμων υψηλών εισοδημάτων), αλλαγή συνηθειών, χρήση υπολογιστών και διαδικτύου, όπως και στο ότι το γκολφ έχει γίνει σε μεγάλο βαθμό θέαμα όπως πολλά άλλα σπορ. Οι γκόλφερ μπορούν να παίξουν γκολφ στον τόπο τους ή να επιλέξουν ανάμεσα στα πάνω από 30,000 γήπεδα που υπάρχουν στον κόσμο σε άλλους προορισμούς, που συχνά απώλεσαν την ταυτότητα τους για να το φιλοξενήσουν.
Το γκολφ σαν άθλημα έχει άλλη σημασία και θέση στη συζήτηση. Μπορεί ίσως να προωθηθεί εκεί όπου οι πόροι επαρκούν, αφού πρώτα κατανεμηθούν στις χρήσεις που έχουν προτεραιότητα στη χώρα ή σε συγκεκριμένες περιοχές, και εφόσον έχει αξιολογηθεί πλήρως έναντι άλλων εναλλακτικών διεξόδων ανάπτυξης γενικά και τουριστικής ειδικότερα. Διότι, αν είναι να προωθηθεί ο αθλητικός τουρισμός, τότε η επιλογή μπορεί να γίνει ανάμεσα από άλλα αθλήματα, περισσότερο προσοδοφόρα για τις τοπικές κοινωνίες, με λιγότερες απαιτήσεις σε κρίσιμους πόρους (γη, νερό, έδαφος) και λιγότερες επιπτώσεις (αγροχημικά, κ.λ.π.). Αν τα επιτυχημένα τουρνουά γκολφ που δεν είναι νέες μορφές τουρισμού συνεπάγονται ώθηση στον τουρισμό, το ίδιο ισχύει για τα επιτυχημένα τουρνουά ποδοσφαίρου, μπάσκετ, τέννις, κ.λ.π. Δεν είναι τυχαίο ότι πόλεις και χώρες ανταγωνίζονται για τουρνουά ή μεγάλους αγώνες (συμπεριλαμβανομένων των Ολυμπιακών που η Ελλάδα τους πήρε αλλά δεν φαίνεται να ωφελήθηκε τόσο όσο ήταν επιθυμητό και αναμενόμενο ….) χωρίς όμως να γίνεται ιδιαίτερη μνεία για τα τουρνουά γκολφ που δεν προσελκύουν τόσους φιλάθλους όσο άλλα περισσότερο δημοφιλή σπορ.
Αν η Ελλάδα επιθυμεί να προωθήσει κάτι «νέο» πρέπει να το επινοήσει. Και μπορεί να το κάνει αν (α) δεν δημιουργούνται εμπόδια κάθε μορφής σε ουσιαστικές καινοτομίες και (β) επαναπροσανατολισθεί η κατανομή των οικονομικών πόρων προς το ουσιαστικό αντί για το εισαγόμενο «νέο». Και είναι κρίμα οι «ναυαρχίδες» του τουρισμού – Κρήτη, Κέρκυρα, Ρόδος – να μην έχουν διαφοροποιηθεί με δικά τους «προσωπικά» προϊόντα αλλά να έχουν επιλέξει να «κλειδώσουν» σε αλλότριες μορφές όπως η Ισπανία (κυρίως Νότια και Βαλεαρίδες) και η Πορτογαλία.
Πολλοί άλλοι προορισμοί αναπτύσσουν ΤΩΡΑ θέρετρα και γήπεδα γκολφ που και σ’ αυτούς διαφημίζονται σαν «νέο» προϊόν. Το ομολογεί και η τουριστική ηγεσία της χώρας («….στις γειτονικές μας χώρες αναπτύσσεται διαρκώς αυτή η αγορά»). Το γεγονός αυτό δεν εκπλήσσει, είναι νομοτέλεια της αγοράς. Όταν η αγορά ενός προϊόντος κορεσθεί ή δεν μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω σε έναν τόπο τότε προσπαθεί να επεκταθεί σε άλλους. Αυτό συμβαίνει και με την αγορά γκολφ αλλά κυρίως τη συνδεδεμένη αγορά τουριστικής κατοικίας. Και οι ανταγωνιστές μας (Τουρκία, Βαλκάνια, …) είναι … πιο ανταγωνιστικοί λόγω φτηνών εργατικών χεριών (και ίσως διαφορετικής νομοθεσίας), φτηνής γης και καλύτερων κλιματικών συνθηκών που δημιουργεί η κλιματική μεταβολή …. Φυσικά ούτε στόχος ούτε κριτήριο ανάπτυξης μιας χώρας είναι οι φτηνοί πόροι (εργασία και γη). Η Ελληνική γη είναι και πρέπει να παραμείνει ακριβή γιατί είναι σπάνια, μια που κουβαλά πάνω και μέσα της στιβάδες πολιτισμών και ιστορίας … Και δεν έχει ανάγκη «ενισχυτικών» εξαρτημάτων, που αντίθετα ίσως μειώσουν την αξία της.
Το δίπολο «ήλιος-θάλασσα» ΔΕΝ έφτασε ΟΥΤΕ θα φτάσει στα όρια του ενόσω υπάρχουν χώρες χωρίς ήλιο και θάλασσα που οι κάτοικοι τους θα λαχταρούν να τα βρουν. Δεν θα χάσει ποτέ τη διαχρονική του αξία και ελκυστικότητα γιατί είναι κομμάτι της ευρείας έννοιας ‘τουρισμός’ αλλά κυρίως γιατί είναι συνδεδεμένο με την Ελλάδα, τη χώρα όπου ο ήλιος, το φως κι η θάλασσα γέννησαν τη φιλοσοφία, τις επιστήμες, τον πολιτισμό …
Η επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου επιτυγχάνεται με πολλούς άλλους τρόπους, και πολύ καλύτερα, παρά μέσα από τις διαδρομές του γκολφ. Δεν θα επαναληφθούν εδώ προτάσεις που αφορούν στον ημεδαπό τουρισμό, στον πολιτιστικό/ιστορικό, θαλάσσιο, φυσιολατρικό, αγρο-τουρισμό, αστικό τουρισμό, μεταξύ άλλων, που επαρκούν για επιμήκυνση της περιόδου χωρίς ενισχυτικά εξαρτήματα. Αρκεί να σχεδιασθούν σωστά και συνετά όχι ως τομείς κατανάλωσης (εισαγομένων προϊόντων και ιδεών) αλλά ως παραγωγικοί τομείς σε συνδυασμό, συμπληρώνοντας ή/και ενισχύοντας, με παραγωγικές δραστηριότητες όπως την εγχώρια παραγωγή αγροτικών και άλλων προϊόντων, υπηρεσιών, και τεχνογνωσίας.
Το ίδιο ισχύει και για την προσέλκυση τουρισμού υψηλής ποιότητας. «Υψηλής ποιότητας τουρισμός» δεν υποδηλώνει αναγκαστικά πλούσιους τουρίστες, διότι ο πλούτος δεν προσδιορίζει την ποιότητα, αλλά κυρίως μορφωμένους και καλλιεργημένους, διότι μόνο αυτοί ξέρουν να εκτιμούν το σπάνιο, το μοναδικό, το πολύτιμο. ¶λλωστε τα χαρακτηριστικά των τουριστών υψηλής ποιότητας που αναφέρουν τα κατά καιρούς δημοσιεύματα (π.χ. τους αρέσει να ταξιδεύουν σε περιοχές που προσφέρουν περισσότερες εμπειρίες,να διαμένουν σε πολυτελείς ξενοδοχειακές μονάδες, να κολυμπούν σε καθαρά νερά, να επισκέπτονται αρχαιολογικούς χώρους) είναι χαρακτηριστικά κοινών θνητών! Αλλά η Ελλάδα θα πρέπει να αποσκοπεί στην προσέλκυση όλων των τουριστών, όχι μόνο των υψηλών βαλαντίων. Μια χώρα που γέννησε τη δημοκρατία δεν έχει άλλη ιστορική επιλογή … δεν μπορεί να κάνει διακρίσεις στη βάση του εισοδήματος εκτός κι αν αυτό είναι προμήνυμα νέων εποχών.
Αν ο στόχος είναι η προσέλκυση ΚΑΙ υψηλού επιπέδου τουριστών τότε τον κύριο λόγο δεν τον έχουν οι γκόλφερ (μια που ούτως ή άλλως λιγοστεύουν και έχουν πολλές άλλες επιλογές προορισμών γκολφ). Μάλλον υποτιμητικό (ή και υβριστικό) θα είναι να προσελκύσει η Ελλάδα τουρίστες λόγω γηπέδων γκολφ, γιατί είναι μια χώρα σύμβολο ιστορίας και πολιτισμού βάθους χιλιετηρίδων, σύμβολο άλλων αξιών και στάσης ζωής. Που αυτά θα πρέπει να διευκολύνεται, αντί να παρεμποδίζεται, να προσφέρει…
ΑΡΑ, ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΜΕΝΟΙ να απευθυνθούμε σε αυτούς που παίζουν γκολφ … Πρώτον, γιατί το να δεχτούμε αυτή την καταδίκη (τι έκφραση κι αυτή!) είναι σα να υπογράφουμε την (περαιτέρω) εξάρτηση της τουριστικής και συνολικής οικονομίας μας από έξωθεν παράγοντες που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Έχουμε ήδη αρκετούς, δεν μας χρειάζονται περισσότεροι. Δεύτερον, γιατί κανείς δεν μας πιέζει να καταδικαστούμε .. Καταδικαστήκαμε μόνο, όπως είπε ο Σαρτρ, να γεννηθούμε ελεύθεροι (άρα μόνοι μας επιλέγουμε καταδίκες …).
Και μερικά σημεία σχεικά με τις χιλιο-ειπωμένες επιπτώσεις των γηπέδων και θερέτρων γκολφ που φαίνεται δεν έχουν κατανοήσει άρχοντες και αρχόμενοι.
Ένα γήπεδο γκολφ ΟΥΤΕ είναι φυσική περιοχή ΟΥΤΕ αφήνει ανεπηρέαστο το φυσικό περιβάλλον. Αν ήταν έτσι τότε όλες οι περιοχές εντατικής γεωργίας θα θεωρούνταν φυσικές περιοχές. Η Ελλάδα έχει ακόμα πολύ μεγάλη βιοποικιλότητα που πρέπει να διατηρήσει ως κόρην οφθαλμού για πολύ ουσιαστικότερους λόγους αντί να την καταστρέψει αντικαθιστώντας την με τεχνητή «φυσικότητα» που αναλίσκει σπάνιους πόρους (νερό, έδαφος, βιοποικιλότητα) και απαιτεί τεχνολογικά μέσα και οικονομικούς πόρους για να συντηρηθεί. Διότι οι τεχνικές λύσεις που πιεστικά προτείνονται για τα καυτά προβλήματα των γηπέδων γκολφ (αφαλάτωση για νερό ποτίσματος, αιολικά και φωτοβολταϊκά πάρκα για ενέργεια, κ.λ.π.) δεν λύνουν το πρόβλημα της ανεπάρκειας των πόρων. Αντίθετα, δημιουργούν περισσότερα και σοβαρότερα προβλήματα τόσο επάρκειας πόρων όσο και περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η στέρηση και η καταστροφή των τοπικών πόρων φέρνει μαζί της και ποικίλες κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις γιατί καταστρέφει τοπικές οικονομικές (και αποδοτικές) δραστηριότητες (π.χ. αλιεία, βιολογική γεωργία, άλλες μορφές τουρισμού) και τα κοινωνικά δίκτυα που τις στηρίζουν.
Η ανάπτυξη θερέτρων γκολφ ΔΕΝ αυξάνει τα τουριστικά έσοδα. Όπως συμβαίνει με άλλες έξωθεν ελεγχόμενες μορφές τουριστικών προϊόντων (τα γνωστά all inclusive πακέτα), τα έσοδα δεν εισπράττονται στον προορισμό αλλά στον τόπο προέλευσης των τουριστών. Όσα εισπράττονται στη χώρα διαρρέουν διότι δαπανώνται για αγορές εξοπλισμών και άλλων ειδών πολυτελείας που δεν παράγονται εγχώρια. Τα δε πολλαπλασιαστικά οφέλη των τουριστικών εισροών είναι αβέβαια, μικρά και ίσως αμφίβολα γιατί δεν είναι καθετοποιημένη η Ελληνική οικονομία.
¶λλες είναι οι προτεραιότητες για την αύξηση των τουριστικών εσόδων με τουρισμό πολλών «ποιοτήτων» (αν έτσι σκέφτονται ορισμένοι): με μουσεία που δεν κλείνουν στις 14:30 αλλά είναι ανοικτά όλη την ημέρα, με αποκατάσταση των εξαθλιωμένων και αξιοποίηση παλαιών και νέων αρχαιολογικών χώρων ΚΑΙ αρχαιολογικών περιοχών (ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων σε πολλές περιοχές της χώρας κατά το όραμα της Μελίνας για την Αθήνα), με ρύθμιση της άναρχης ανάπτυξης γύρω τους που τους κάνει να μοιάζουν διαμάντια πεταγμένα σε χωματερές, και γενικότερα με βελτίωση των υποδομών και των συνθηκών σε πόλεις και ύπαιθρο που αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια του τουριστικού προϊόντος της.
ΑΡΑ, δεν αποτελεί ΟΥΤΕ δρόμο, πολύ δε περισσότερο ΔΕΝ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ‘ΜΟΝΟΔΡΟΜΟ’ η ανάπτυξη της αγοράς γκολφ. Μονόδρομος μπορεί να είναι ίσως για όσους ωφεληθούν από τις πλουσιοπάροχες επιδοτήσεις που προσφέρει ο αναπτυξιακός νόμος και που χρηματοδοτείται από τα Κοινοτικά και τα εθνικά Ταμεία. Ο μονόδρομος πάει και προς τα πίσω επίσης. Οι παίκτες του γκολφ δεν θα ακολουθήσουν αν προσφέρει η Ελλάδα γήπεδα και θέρετρα γκολφ όπως υποστηρίζεται συχνά. Γιατί οι αλλοδαποί τουρίστες διακινούνται, στη συντριπτική πλειοψηφία τους ακόμα, μέσω πρακτορείων. Έτσι και οι παίκτες γκολφ δεν έρχονται, τους φέρνουν … με αντάλλαγμα. Και ο ανταγωνισμός των γειτόνων μαζί με τις κρατούσες αντίξοες παγκόσμιες συνθήκες εγείρουν φόβους ότι μόνο τα ανταλλάγματα θα δώσει η χώρα.
Ευτυχώς, ίσως, που άργησε η Ελλάδα να αξιοποιήσει την ευκαιρία της αγοράς του γκολφ! Διότι ακριβώς επειδή αναπτύσσεται αλλού και η αγορά είναι κορεσμένη διεθνώς, η χώρα ίσως θα ωφεληθεί να μείνει πίσω.
Δυστυχώς, όμως, άργησε γιατί έχασε πολλές άλλες ευκαιρίες να αναπτύξει σωστά το τουριστικό προϊόν της και τη συνολική οικονομία της. Γιατί κατέστρεψε τους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον της, γιατί δεν διαχειρίστηκε συνετά τους πακτωλούς των κονδυλίων που εισέπραξε, γιατί έκανε σφάλματα όπως το να εισάγει ξένα υλικά και άϋλα προϊόντα (π.χ. τρενάκια τουριστικά, πισίνες, γκαζόν, κ.ά.) και να γίνεται ευάλωτη και τρωτή στα καπρίτσια των καιρών, γιατί, γιατί, γιατί … Τώρα είναι πια καιρός να αποκαταστήσει πρώτα τις πληγές στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον της και να χρησιμοποιήσει φυσικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς πόρους για να διαφοροποιηθεί από τους άλλους προορισμούς δράττοντας τις πραγματικές ευκαιρίες – τη μεγάλη ζήτηση για το αυθεντικό της προϊόν …. που ακόμα δεν έχει παράγει. Οι τουρίστες, και οι υψηλοί και οι χαμηλοί, αλλά κυρίως αυτοί που αγαπάνε τούτο τον τόπο θα έρθουν μόνοι τους, χωρίς βοήθεια και χωρίς φανταχτερές διαφημίσεις να τους καλούν.
Η κα Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη είναι Καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
