Τρισδιάστατη η κρίση στον ελληνικό τουρισμό
του Νίκου Σκουλά,
Προέδρου του Minoan International College
Είναι πια κοινό μυστικό πως ο ελληνικός τουρισμός διέρχεται μια δύσκολη περίοδο, που εκδηλώθηκε με έναυσμα την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Πρόκειται για μια σοβαρή κρίση που, για μας, έχει τρεις ξεχωριστές διαστάσεις, οι οποίες, συγκυριακά, συγκλίνουν στην ίδια αρνητική κατεύθυνση με απρόβλεπτες αρνητικές επιπτώσεις:
- Αυτή καθαυτή τη χρηματοπιστωτική κρίση που έχει οδηγήσει σε παγκόσμια ύφεση.
- Τα χρόνια διαρθρωτικά προβλήματα του τουρισμού μας με χαμηλή παραγωγική βάση και μειούμενη ανταγωνιστικότητα, και
- Την αρνητική εικόνα της χώρας μας που διαμορφώθηκε ως συνέπεια της Αθήνας που καίγεται και τρομοκρατείται
“Η κρίση που ξέσπασε το περασμένο Φθινόπωρο θα είναι, κατά τη γνώμη μου, ασυνήθιστα μεγάλης έντασης, αλλά και διάρκειας. Είναι βέβαιο ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια τεράστια πλανητική οικονομική κρίση που, σε απόλυτα μεγέθη, είναι ανάλογη με το μεγάλο κραχ του 1929.
Η κρίση που εκκολάφτηκε σταδιακά την τελευταία οκταετία, πυροδοτήθηκε πριν από ένα περίπου χρόνο στις Η.Π.Α. από την αγορά στεγαστικών δανείων μεγάλου ρίσκου (sub-prime loans), εξαπλώθηκε με εκπληκτική ταχύτητα, πρώτα στην αμερικανική ήπειρο και στη συνέχεια στον υπόλοιπο κόσμο και έφερε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα στο χείλος της ολοκληρωτικής συντριβής, αναδεικνύοντας έτσι τις τεράστιες διαρθρωτικές αδυναμίες του.
Η χρηματοπιστωτική φούσκα τελικά έσκασε και ο εκκωφαντικός της θόρυβος, όπως αποτυπώθηκε στα τηλεοπτικά δελτία και στα πρωτοσέλιδα του παγκόσμιου και ελληνικού τύπου, δημιούργησε σύγχυση, πανικό και κλονισμό της εμπιστοσύνη των πολιτών.
Η κρίση αυτή υπήρξε απόρροια:
- απληστίας των golden boys της Wall Street και όχι μόνον, που ‘μεθυσμένα’ από την εικονική οικονομική πραγματικότητα που τα ίδια δημιούργησαν δεν μπόρεσαν να φανταστούν το άδοξο τέλος της,
- αναρχίας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα που, ειδικότερα, στις τοποθετήσεις private-equity και hedge funds, χωρίς κανένα εποπτικό έλεγχο και καμιά απολύτως ρύθμιση ή παρέμβαση και
- ανικανότητας των ταγών της ασφάλειας και των φορέων άσκησης κοινωνικού ελέγχου για την εύρυθμη λειτουργία του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Έρευνα της ICAP σε 170.301 ελληνικές επιχειρήσεις καταδεικνύει ότι το 17% είναι υψηλού κινδύνου και το 57% μέσου κινδύνου. Η ΓΣΕΕ προβλέπει την απώλεια 120.000 θέσεων εργασίας μέσα στο 2009.
Για μας, οι πλήρεις επιπτώσεις της κρίσης στην πραγματική οικονομία, δεν έχουν ακόμα εκδηλωθεί. Ο πανικός και η απαισιόδοξη ψυχολογία που έχει δημιουργηθεί, συμβάλλει σε σημαντική μείωση της κατανάλωσης, μείωση των δημόσιων εσόδων από ΦΠΑ και φορολογητέα ύλη, μείωση της παραγωγής και της απασχόλησης. Και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται.
Αυτό που λειτουργεί για μας ως ασπίδα, μερικής έστω προστασίας, κατά ειρωνική συγκυρία, είναι το γεγονός ότι γύρω στο 40% της οικονομικής μας δραστηριότητας είναι παραοικονομία. Πολλά βέβαια θα εξαρτηθούν από την πορεία του Τουρισμού. Τα υπόλοιπα τα βιώνουμε καθημερινά.
Τα διαρθρωτικά προβλήματα του ελληνικού τουρισμού
Πολύ πριν ακόμα ξεσπάσει η παγκόσμια οικονομική κρίση, ο ελληνικός τουρισμός είχε ήδη έντονα σημεία παθογένειας με σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα που σταδιακά τον οδηγούσαν σε απώλεια του ανταγωνιστικού του πλεονεκτήματος από άποψη σχέσης αξίας-τιμής (value for money), συγκριτικά με τους νέους ανταγωνιστές στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου που, για το ίδιο μαζικό παραθεριστικό (και, κατά συνέπεια, εποχικό) τουριστικό προϊόν, έχουν πολύ χαμηλότερο κόστος παραγωγής και πολύ χαμηλότερη τιμή.
Εμφανή συμπτώματα αυτής της παθογένειας είναι η συρρίκνωση της τουριστικής περιόδου, η μείωση της διαπραγματευτικής μας ικανότητας – που εκδηλώνεται με φαινόμενα όπως οι στάσιμες ή μειούμενες τιμές – η αυξανόμενη τάση για συμβόλαια ‘all inclusive’, αλλά και η σταθερή υποβάθμιση του οικονομικού και κοινωνικού προφίλ του μέσου τουρίστα.
Δυστυχώς, τόσο οι αναπτυγμένες παραδοσιακές χώρες προέλευσης του ελληνικού τουρισμού (Γερμανοί και Βρετανοί αποτελούν το ήμισυ περίπου των τουριστικών μας αφίξεων), όσο και οι αναδυόμενες αγορές, βρίσκονται στο επίκεντρο της οικονομικής κρίσης με διογκούμενη ανεργία, συρρίκνωση εισοδημάτων και πολύ υψηλό δείκτη ανασφάλειας και αβεβαιότητας των κατοίκων τους.
Ένα πρόσθετο πρόβλημα είναι η υποτίμηση των νομισμάτων πολλών από τις χώρες-μέλη της Ε.Ε, εκτός Ευρωζώνης και της Ανατολικής Ευρώπης καθώς και των ανταγωνιστών μας στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό κάνει ακριβό το τουριστικό μας προϊόν για τους πελάτες μας απΆ αυτές τις χώρες και φθηνότερο το προϊόν των ανταγωνιστών μας. Αρκετοί τουριστικοί πράκτορες απΆ αυτές τις χώρες αδυνατούν να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους έναντι ημών για το 2008 λόγω του ακριβού πλέον γιΆ αυτούς Ευρώ.
Ένας άλλος παράγων που οφείλουμε να λάβουμε υπόψη είναι ότι η ζήτηση τουριστικών υπηρεσιών παρουσιάζει εξαιρετικά μεγάλη εισοδηματική ελαστικότητα και οι δαπάνες για τουριστικές υπηρεσίες δεν αποτελούν την πρώτη προτεραιότητα διάθεσης του ‘διακριτικού’ (discretionary) εισοδήματος, είναι δε περίπου αυτονόητο ότι η ελαστικότητα της ζήτησης για διακοπές και ψυχαγωγία αυξάνεται όσο χαμηλότερα είναι τα εισοδήματα του νοικοκυριού.
Κοντολογίς, η πλούσια, οικονομικά ανεξάρτητη οικογένεια, ακόμα και σε ημέρες κρίσης, πιθανότατα δεν θα στερηθεί τις διακοπές της σε εγκαταστάσεις πολυτελείας.
Η φτωχή οικογένεια, πιθανότατα, θα τις αναβάλει ή θα μειώσει τη διάρκεια και τη δαπάνη της. Αυτό ισχύει, παρά το γεγονός ότι, τα τελευταία χρόνια, η ανάγκη για διακοπές καθιστά την τουριστική ζήτηση όλο και πιο ανελαστική. Η ανελαστικότητα όμως αυτή δεν έχει δοκιμαστεί σε συνθήκες παγκόσμιας κρίσης αυτού του μεγέθους.
Πάνω σΆ αυτή τη δυσμενή συγκυρία ‘ήρθε κι έδεσε’ το όχι απρόσμενο και καθόλου αδικαιολόγητο λαϊκό ξέσπασμα των οικονομικά ασθενών κοινωνικών ομάδων και της νεολαίας, των οποίων οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, δυστυχώς, καπελώθηκαν από τους ‘γνωστούς-άγνωστους’ κουκουλοφόρους, η ανεξέλεγκτη καταστροφική μανία των οποίων οδήγησε την αγορά σε καθίζηση και υπονόμευσε το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών.
Η επί εβδομάδες προβολή της έκρυθμης κατάστασης, ως πρώτου ή δεύτερου θέματος στα ξένα τηλεοπτικά δίκτυα και στα πρωτοσέλιδα του ξένου τύπου, μιας κατάστασης που δυστυχώς συνεχίζεται υπό μορφή αναβίωσης της εσωτερικής τρομοκρατίας, διαμόρφωσε μια άκρως αρνητική εικόνα για τον τουρισμό της Ελλάδας οι συνέπειες της οποίας δεν είναι εύκολα αναστρέψιμες.
Κάτω απΆ αυτές τις δυσμενείς συνθήκες, ποια πορεία πρέπει να ακολουθήσουμε για να βοηθήσουμε την τουριστική οικονομία να βγει από την κρίση; Κατά τη γνώμη μου και τη γνώμη πολλών, η μόνη πιθανή οδός διαφυγής, χωρίς κλειδωμένες βεβαιότητες, είναι η προσέλκυση τουριστών πολύ υψηλών προδιαγραφών και εισοδημάτων που δεν πλήττονται ιδιαίτερα από την κρίση. ΣΆαυτή την κατηγορία ανήκουν, κατά κανόνα, οι Σύνεδροι και οι Εκθέτες.
Πριν καν όμως πάρουμε οποιαδήποτε πρωτοβουλία για να πορευτούμε ομαλά σΆ αυτόν το δρόμο, αναγκαία προϋπόθεση είναι να ληφθούν άμεσα μέτρα για τη βραχυπρόθεσμη επιβίωση των τουριστικών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα των μικρομεσαίων και, βεβαίως, των Επαγγελματιών Οργανωτών Συνεδρίων.
Αυτονόητα, πρώτη όσο και κατεπείγουσα προτεραιότητα για την Κυβέρνηση, θα πρέπει να είναι η μέριμνα για τη χρηματοπιστωτική κάλυψη των τουριστικών επιχειρήσεων και η ενίσχυση της ρευστότητάς τους με επενδυτικά δάνεια και κεφάλαια κινήσεως, ιδιαίτερα κατά την εκτός αιχμής περίοδο, με προσιτά επιτόκια και όρους αποπληρωμής για τα προσεχή δυο τουλάχιστον χρόνια και… βλέπουμε.
ΓιΆαυτό, θα χρειαστεί εποπτεία και αυστηρός έλεγχος ώστε τα 28 δισεκατομμύρια Ευρώ να διαχυθούν στην πραγματική οικονομία και όχι στην ενίσχυση της ήδη αδικαιολόγητα υψηλής κερδοφορίας των τραπεζών.
Αυτά τα απαραίτητα μέτρα, αν βέβαια εφαρμοστούν σωστά, πράγμα που προφανώς δεν συμβαίνει, απλά θα συμβάλουν, βραχυπρόθεσμα, στην άμβλυνση των επιπτώσεων της κρίσης αλλά δεν εγγυώνται, μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη υγιή και αειφόρα ανάπτυξη του τουρισμού μας καθώς και των άλλων τομέων που επηρεάζει άμεσα.
Για να συμβεί όμως αυτό, επείγει, η επανατοποθέτησή μας στη διεθνή και στην εγχώρια τουριστική αγορά, με μια πιο σύνθετη και ποιοτικά αναβαθμισμένη τουριστική προσφορά, που θα απευθύνεται σε πιο ενήμερους, πιο εκλεκτικούς, πιο απαιτητικούς και πιο εύπορους τουρίστες και μάλιστα για 12 μήνες το χρόνο.
Αυτή η αντίληψη αναδεικνύει ως κορυφαία επιλογή μεταξύ των εναλλακτικών μορφών τουρισμού τον συνεδριακό τουρισμό σε όλες του τις εκφάνσεις (συνέδρια, εκδηλώσεις, εκθέσεις, κ.ο.κ.) τον οποίο, δημόσιος και ιδιωτικός τομέας, επιχειρηματική και επαγγελματική καθώς και η εκπαιδευτική κοινότητα, πρέπει να αναδείξουν και να στηρίξουν ως ύψιστη προτεραιότητα.
Είναι πια επείγουσα η ανάγκη, η Κυβέρνηση, με τη συναίνεση όλων των πολιτικών δυνάμεων και των φορέων του τουρισμού, να θεσπίσει νομοθετικό πλαίσιο για την άσκηση του επαγγέλματος του Οργανωτή Συνεδρίων και μηχανισμούς εποπτείας και ελέγχου που θα κατοχυρώνουν και θα προστατεύουν τα ποιοτικά standards και την αξιοπιστία της προσφοράς.
Είναι πια καιρός να πάψει να μπορεί η κάθε νοικοκυρά να οργανώσει συνέδρια και εκδηλώσεις από την κουζίνα της χάρις στην εύνοια του εκάστοτε κυβερνητικού ή άλλου παράγοντα. Η νέα τάξη πραγμάτων δεν ευνοεί τον τουρισμό των ερασιτεχνών και των περαστικών. Ήρθε ο καιρός του επαγγελματία. Η αγορά είναι αμείλικτη και δεν θα δεχθεί τίποτε λιγότερο, ιδιαίτερα κάτω από συνθήκες ύφεσης.
Προϋποθέσεις γιΆ αυτή την ανάπτυξη είναι:
- Η παροχή δέσμης οικονομικών και άλλων κινήτρων που θα ενθαρρύνουν τη δημιουργία ξενοδοχείων υψηλών κατηγοριών και παράλληλη αναβάθμιση των καταλυμάτων χαμηλότερων κατηγοριών με στόχο ένα πιστοποιημένο υψηλό επίπεδο παρεχομένων υπηρεσιών.
- Η ενίσχυση βελτιωμένων ειδικών τουριστικών υποδομών μεταξύ των οποίων σημαντικότερη μορφή είναι συνεδριακές και εκθεσιακές εγκατατάσεις και η δημιουργεί ρυθμιστικού πλαισίου και και μηχανισμών ελέγχου για να προστατευθεί η ποιότητα της προσφοράς και η καλή εικόνα του επαγγέλματος.
- Για την ικανοποίηση των αναγκών του επισκέπτη και ιδιαίτερα του συνέδρου, χρειάζονται και άλλες μορφές ειδικών υποδομών οπως κέντρα ευεξίας (spa), εγκαταστάσεις με προγράμματα τουρισμού υγείας (π.χ, μονάδες υποστήριξης νεφροπαθών), αθλητικοτουριστικές εγκαταστάσεις, γήπεδα γκολφ και τένις, θερμαινόμενες πισίνες, μαρίνες, κέντρα ιππασίας, κέντρα θαλασσοθεραπείας, κ.λπ, με παράλληλη καθιέρωση σύνθετων και αναβαθμισμένων προγραμμάτων απασχόλησης του ελεύθερου χρόνου των φιλοξενούμενων επισκεπτών για ευχάριστη και δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και για διακοπές pre- & post conference, ιδιαιτέρως κατά την εκτός αιχμής περίοδο, προκειμένου να μειωθεί η εποχικότητα.
- Η ενίσχυση προσπαθειών ανάπτυξης οικολογικών-αγροτουριστικών καταλυμάτων και προγραμμάτων αναστήλωσης παραδοσιακών κτισμάτων και οικισμών, για τουριστική αξιοποίηση και η προώθηση του τουρισμού της ενδοχώρας, των νησιωτικών περιοχών και γενικά της περιφέρειας.
- Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού και βεβαίως ο επαγγελματικός τουρισμός θα ενισχυθούν σημαντικά από την αξιοποίηση της ελληνικής κουζίνας και της οινικής μας προσφοράς, του παραδοσιακού διατροφικού μας προτύπου, αλλά και των τοπικών προϊόντων που το υποστηρίζουν (ελαιόλαδο, ελιές, τυροκομικά προϊόντα, παξιμάδια, μέλι, αλλά και συνολικά προγράμματα όπως οι ‘Δρόμοι’ του Κρασιού και του Λαδιού, κ.λπ.), με ιδιαίτερη έμφαση στα προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας.
Όλα αυτά όμως είναι δώρο-άδωρο, αν δε συνοδευτούν με ενίσχυση των δυνατοτήτων προσπελασιμότητας στους τουριστικούς τόπους. Στον τομέα αυτό η υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις στην ελληνική Περιφέρεια, ιδιαίτερα στη νησιωτική. Αναφέρομαι συγκεκριμένα ανεπάρκεια πολλών αερολιμένων (με χειρότερο παράδειγμα το Ηράκλειο), στην έλλειψη οδικών αξόνων, σύγχρονης οδικής σήμανσης, λιμανιών και όλων εκείνων των υλικοτεχνικών υποδομών που εξασφαλίζουν άνετη προσβασιμότητα στις τουριστικές περιοχές. Χωρίς ανάπτυξη των βασικών αυτών υποδομών, ο τουρισμός είναι καταδικασμένος να ακολουθεί φθίνουσα πορεία. Και όμως, φαίνεται να έχει επιλεγεί η μείωση των δημόσιων επενδύσεων και μάλιστα σε περίοδο ύφεσης!
Πέρα από την αναγκαία αλλά όχι επαρκή προϋπόθεση της αύξησης των δημόσιων επενδύσεων για υποδομές και της παροχής κινήτρων για τη σημαντική βελτίωση των εγκαταστάσεων φιλοξενίας και την εκτός ξενοδοχείων απασχόληση του ελεύθερου χρόνου των τουριστών, Ελλήνων και ξένων, κορυφαία σημασία για την ποιότητα έχει η αναγνώριση της συμβολής του ανθρώπινου παράγοντα που θα συνοδεύεται από ανάλογες πρωτοβουλίες για την ανάπτυξή του, μια και ο τουρισμός είναι ο κατΆ εξοχήν τομέας των υπηρεσιών.
Είναι γενικά παραδεκτό ότι ο τουρισμός είναι η κινητήρια δύναμη της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας μας, προσφέροντας το ένα πέμπτο περίπου του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος και της Απασχόλησης.
Όμως, ο τουρισμός δεν είναι αυτοτελής τομέας. Συνδέεται άρρηκτα και βρίσκεται σε αλληλεξάρτηση με τους άλλους τομείς της οικονομίας, με τους οποίους αποτελεί ένα ενιαίο παραγωγικό σύμπλεγμα και ιδιαίτερα με την αγροτική παραγωγή, τη μεταποίηση και όλες τις άλλες υπηρεσίες. Επηρεάζει δε και επηρεάζεται άμεσα από τον πολιτισμό και το περιβάλλον.
Ως εκ τούτου, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ανεξάρτητη και αυτόνομη δραστηριότητα αλλά ως ένας τομέας με καταλυτικές επιπτώσεις στην παραγωγική βάση της οικονομίας και στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας.
Για να ανακάμψει ο τουρισμός και να αποκτήσει τη χαμένη του αναταγωνιστικότητα, ο μοναδικός δρόμος που μας προσφέρεται είναι ο εμπλουτισμός και η ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού μας προϊόντος και αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη υψηλού επιπέδου διευθυντικών στελεχών και καλά εκπαιδευμένων υπαλλήλων σε σύνδεση με την αγορά εργασίας.
Επείγει επομένως η εκ βάθρων αναδιάρθρωση της Τουριστικής Παιδείας, Εκπαίδευσης και Κατάρτισης με δημιουργία προπτυχιακών Πανεπιστημιακών Σχολών στα Δημόσια Πανεπιστήμια, με παράλληλη καθιέρωση ποιοτικών προτύπων, νομοθετική κατοχύρωση, εποπτεία και έλεγχο των μη-κρατικών Κ.Ε.Σ., Ι.Ε.Κ. και Κολεγίων, για να υπάρξει τάξη στη χαώδη κατάσταση που κυριαρχεί και για να διασφαλιστούν τα ποιοτικά πρότυπα.
Ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα που θα επιδιώκει την παραγωγή στελεχών, με τουριστική παιδεία, τουριστική συνείδηση και τεχνικές δεξιότητες πρώτης γραμμής για την παροχή υπηρεσιών υψηλού επιπέδου, θα πρέπει στοχεύει παραλλήλως και στη δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση των εργαζομένων στον Τουρισμό.
Τα ιδρύματα παροχής Ανώτατης Παιδείας πρέπει να αναβαθμιστούν και να χρηματοδοτηθούν επαρκώς, προκειμένου να ανταποκριθούν στην ανάγκη δημιουργίας ανωτέρων και ανωτάτων στελεχών και για τον τουρισμό. Εδώ όμως, παρά την ύπαρξη τιμητικών εξαιρέσεων που οφείλονται στον πατριωτισμό και τη φιλοτιμία ολίγων, υστερούμε απελπιστικά,
Στην κάλυψη αυτού του κενού είναι αφιερωμένες όλες οι προσπάθειες της Ομάδας του Minoan International College, που έχω την τιμή να εκπροσωπώ, σε στενή συνεργασία και με την απλόχερη υποστήριξη του HAPCO και της EFAPCO. Μαζί μάλιστα οργανώσαμε το πρόγραμμα και προσφέρουμε το πτυχίο «Convention, Event & Exhibition Management».
Μας περιποιεί δε ιδιαίτερη τιμή το γεγονός ότι μας επιλέξατε για τη διεξαγωγή της έρευνας «Η Βόρεια Ελλάδα ως Περιφερειακός Συνεδριακός Προορισμός: Προβλήματα και Ευκαιρίες», από κοινού με τους καλούς φίλους και συνεργάτες του Πανεπιστημίου του Αιγαίου τα αποτελέσματα της οποίας θα παρουσιάσουν σήμερα καθηγητές και φοιτήτριες των δυο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων
Σε κάθε περίπτωση, τα επόμενα δύο-τρία χρόνια θα είναι δύσκολα και επώδυνα και για τον ελληνικό τουρισμό. ΓιΆ αυτό, ας μη μείνουμε με σταυρωμένα τα χέρια, περιμένοντας τον «από μηχανής Θεό» που δεν θα έρθει. Ας ενεργοποιηθούμε με ομαδικότητα και συντονισμένες ενέργειες. Κράτος, ιδιωτικός τομέας, Τοπική Αυτοδιοίκηση, εργαζόμενοι, τουριστικοί και πολιτιστικοί φορείς, ολόκληρη η κοινωνία. Έτσι, όχι μονάχα θα μπορέσουμε να ελπίσουμε στην έξοδο από την κρίση, αλλά και στη μακροπρόθεσμη ποιοτική ανάπτυξη του τουρισμού μας.
Ο ρόλος του Επαγγελματικού και Συνεδριακού Τουρισμού σΆαυτή την πρόκληση μπορεί να είναι καθοριστικός. Προσδοκώ δε, κατά τη διάρκεια του διήμερου Συνεδρίου μας, οι διακεκριμένοι ομιλητές που θα ακολουθήσουν, να καταθέσουν χρήσιμες προτάσεις που θα μας βοηθήσουν να εξέλθουμε από την κρίση και να αναπτυχθούμε ποιοτικά”.
Το κείμενο αυτο αποτελεί ομιλία του Νίκου Σκουλά στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο & Workshops του HAPCO που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη 6 και 7 Μαρτίου 2009.
